Türkiye'nin Aydınlanma hareketi dendiğinde hep tartışılagelen önemli nokta şu olmuştur: Ulusal bağımsızlık mücadelesi sonucunda elde edilen haklar kazanılmış mıdır, verilmiş midir? Bir başka deyişle birtakım haklar halka tepeden mi dayatıldı, yoksa halk bunları kendi mücadelesiyle mi kazandı? M illi Mücadele döneminin yerel ve ulusal kongre hareketlerini inceleyen Bülent Tanör, bu hareketlerin nirengi noktalarını titizlikle ortaya koyarak kongre örgütlenmelerinin hangi ihtiyaçtan doğduğunu incelerken, yukarıdaki soruya da ışık tutuyor.

Tadımlık

Birinci Dünya Savaşı'nın bitimiyle başlayan Mütareke döneminde Osmanlı Devletinin siyasal-anayasal gündemindeki ilk madde bir devlet sorunu olarak belirlenmiştir. Birinci Dünya Savaşının yenilgiyle kapanması, Osmanlı Devleti için bir devlet sorunu doğurmuştu. Gerçi o zamana kadar Osmanlı Devleti az askeri yenilgi görmüş değildi, ama bu defaki farklıydı. Savaşın çapı büyüktü, bir dünya savaşıydı. Ayrıca niteliği önemliydi, bir yeniden paylaşım kavgasıydı. Bu yüzden savaş yenilgisi Osmanlı toprakları üzerinde bir devlet sorunu da yarattı. Buralarda hangi devlet ya da devletler va olacak ve nasıl yapılanacaklardı? Devlet sorununun özü budur. Bu konuda çeşitli program ve tezler üretilmiştir. Bunların bir bölümü savaş yıllarına hatta öncesine kadar uzanır; İtilaf devletlerinin gizli antlaşmalarından kaynaklanır. Bir kısmı ise savaşın bitimiyle birlikte üretilmiştir, ya da eski tezlerin yeni koşullarda gözden geçirilmiş yeni baskılarıdır...