Ali Fuat Bilkan, dönemin sadece siyasî ve dinî metinlerini değil, tarih,
bilim, sanat ve bilhassa edebiyat literatürünü -sadece yüksek
edebiyatı değil halk arasında rağbet gören edebiyatı da- inceleyerek,
Osmanlı zihniyet ikliminin oluşumunu resmediyor. Osmanlı Devleti'nin,
ilk evresinde, Selçuklu ve onun devamı niteliğindeki Anadolu
Beylikleri'nden devraldığı mirası yeniden ürettiğini; 15. yüzyıldan sonra
özgün bir kültürel üretimin başladığını görüyoruz. Her halükârda,
arka planda Hint ve İran kültür zemininden yeşeren birikimin, Sasanî
ve Timurlu devlet geleneklerinin Osmanlı zihniyet dünyasına vurduğu
damga barizdir - keza heterodoksinin ve onu bastırma gayretinin
de... Hz. Muhammed ve Hz. Ali etrafında oluşan edebiyata, alperen
tiplemesine, Oğuzculuğa, velî kültüne, tasavvuf ve tarikat yapılarına,
şiirin ve bilimin kaynaklarına bakarak, ince işçilikle çizilmiş bir zihniyet
haritası.
Anadolu Selçukluları ve Beyliklerin bilim, sanat ve kültüre
katkılarının 'Osmanlı' kavramının gölgesinde kaldığı bir gerçektir. (...)
Henüz devlet otoritesinin 'merkezîleştirici' baskısının oluşmadığı ve
birden fazla dinî, siyasî ve kültürel güç odağının varlığını sürdürdüğü
bir dönemde, dinin ve tasavvufun toplum hayatındaki gerçek yeri de
açıkça görülmektedir. Bir sonraki yüzyıllarda neredeyse tamamen
devlet denetimine girecek ve kurumsal hâle gelecek olan dinî hayat,
kuruluş döneminin en renkli yönünü oluşturmuştur.
ALİ FUAT BİLKAN